Testament

Co to testament

Tak jak pisałam w ostatnim wpisie dotyczącym Postępowania spadkowego krok po kroku, każde postępowanie spadkowe jest inne i może wymagać podjęcia innych działań prawnych. Ważnym czynnikiem determinującym tok postępowania po śmierci spadkodawcy jest to, czy ma miejsce dziedziczenie ustawowe czy dziedziczenie testamentowe.

Czym jednak jest testament? Testament to czynność prawna na wypadek śmierci. Jest to czynność prawna jednostronna, wymagająca jedynie złożenia odpowiedniego oświadczenia woli przez spadkodawcę, bez konieczności podjęcia jakiegokolwiek działania przez spadkobierców – ci decydować będą czy spadek przyjmują czy odrzucają dopiero po śmierci spadkodawcy. Jest to jednocześnie jedyna przewidziana przepisami prawa czynność prawna, na mocy której możliwe jest rozrządzenie majątkiem na wypadek śmierci. 

Testament czy darowizna co lepsze

W kwestii możliwości rozrządzania majątkiem na wypadek śmierci wśród osób chcących zaplanować to, komu po ich śmierci przypadnie ich majątek, często pojawiają się wątpliwości, czy lepiej sporządzić testament czy zawrzeć umowę darowizny. I tutaj nie ma jednoznacznej odpowiedzi – wszystko zależy od konkretnej sytuacji, celu spadkodawcy, składników jego majątku. 

Jeżeli spadkodawca decyduje się na przekazanie poszczególnych przedmiotów majątkowych na mocy darowizny a nie testamentu, to tutaj niezmiernie ważne jest prawidłowe sporządzenie umowy. Przeniesienie własności powinno nastąpić raczej za życia darczyńcy, a nie po śmierci. 

Warto bowiem mieć na uwadze, że wobec tego, że zgodnie z przepisami rozrządzić majątkiem na wypadek śmierci można jedynie przez testament, możliwość zawarcia umowy darowizny skutecznej dopiero z chwilą śmierci darczyńcy jest dyskusyjna i taka umowa może w danej sprawie zostać uznana za czynność prawną nieważną z uwagi na jej sprzeczność z prawem i zmierzanie przez strony do jego obejścia.

Dziedziczenie testamentowe a dziedziczenie ustawowe

Od samego początku tego wpisu przeciwstawiam dziedziczenie ustawowe dziedziczeniu testamentowemu. Nie jest to przypadkowe. 

Z dziedziczeniem ustawowym mamy do czynienia, gdy spadkodawca nie pozostawił po sobie testamentu i wobec braku wyrażenia przez niego woli co do rozrządzenia jego majątkiem nie bierzemy pod uwagę jego preferencji w tym zakresie, które za życia mógł w mniej formalny sposób wyrażać, ale stosujemy zasady spadkobrania wynikające z powszechnie obowiązujących przepisów, zgodnie z którymi w odpowiedniej kolejności po zmarłym dziedziczą członkowie rodziny - przede wszystkim małżonek i dzieci.

Jeżeli natomiast spadkodawca pozostawił po sobie testament, wówczas dziedziczenie testamentowe przebiega na rzecz osoby lub osób przez niego wskazanych, nawet jeżeli nie byłyby one spadkobiercami ustawowymi. Spadkobiercy ustawowi nie dziedziczą, chyba zostali uwzględnieni w testamencie. Nic nie stoi bowiem na przeszkodzie temu, aby osoba, która dziedziczyłaby na mocy ustawy została również spadkobiercą testamentowym – jedynym lub jednym z kilku.

Testament kto może sporządzić

Testament może zostać sporządzony jedynie przez osobę, która ma pełną zdolność do czynności prawnych. Osobą o pełnej zdolności do czynności prawnych jest osoba, która ukończyła 18 lat i nie została ubezwłasnowolniona całkowicie ani częściowo. Spadkodawca w chwili sporządzania testamentu musi być przy tym zdolny do ważnego i skutecznego wyrażenia swojej woli, o czym dalej.

Co ważne, testament może być sporządzony wyłącznie osobiście przez spadkodawcę. Nie ma możliwości sporządzenia ani odwołania testamentu np. przez pełnomocnika.

Jeden testament może być sporządzony jedynie przez jednego spadkodawcę. W polskim prawnie nie jest dopuszczalny testament wspólny, na mocy którego np. małżonkowie wspólnie rozrządziliby swoim majątkiem, nawet gdy w ich małżeństwie funkcjonuje ustrój wspólności ustawowej małżeńskiej.

Testament jak sporządzić

Testament można sporządzić wyłącznie w formach i przy zachowaniu warunków przewidzianych przepisami prawa. Z uwagi na wymogi prawne wśród prawnie dopuszczanych rodzajów testamentów wyróżniamy:

1. testamenty zwykłe:
2. 1. testament holograficzny,
   2. testament notarialny,
   3. testament allograficzny;
3. testamenty szczególne:
4. 1. testament ustny,
   2. testament podróżny,
   3. testament wojskowy.

Testament rodzaje

Jak łatwo się domyślić, wśród dopuszczalnych rodzajów testamentów najczęściej spotykane w praktyce są testamenty zwykłe, wśród których większość to testamenty holograficzne albo testamenty notarialne. Wśród testamentów szczególnych najczęściej występuje testament ustny. Te rodzaje testamentów pokrótce opisuję poniżej.

Testament holograficzny (testament odręczny)

Testament holograficzny, czyli odręczny czy własnoręczny, może zostać sporządzony w ten sposób, że spadkodawca napisze go w całości pismem ręcznym, podpisze i opatrzy datą. 

Niezmiernie istotne jest że cały testament musi zostać sporządzony odręcznie. Nie może zostać np. napisany na komputerze, wydrukowany i jedynie podpisany przez spadkodawcę. Na ten moment wykluczone jest również sporządzenie testamentu za pomocą programów umożliwiających sporządzenie dokumentu tekstowego bez wykorzystania klawiatury, ale z wykorzystaniem różnego rodzaju rysików, długopisów i tym podobnych narzędzi, które zniekształcają jednak pismo odręczne i nie oddają osobistego charakteru pisma danej osoby, nie pozwalając tym samym na jego porównanie z próbką pisma odręcznego w przypadku wątpliwości co do autorstwa tekstu sporządzonego z ich wykorzystaniem.

Zarówno brak sporządzenia treści całego testamentu własnoręcznie jak i brak podpisu skutkują nieważnością testamentu. 

Jedynie w przypadku braku daty testament może być nadal ważny, ale jedynie, jeśli brak tego elementu nie wywołuje wątpliwości co do zdolności spadkodawcy do jego sporządzenia, co do treści testamentu lub co do wzajemnego stosunku kilku testamentów.

Trzeba pamiętać, że spadkodawca może w każdej chwili sporządzony testament odwołać – w tym m.in. poprzez sporządzenie nowego testamentu. Jeżeli jednak spadkodawca sporządził nowy testament i nie zaznaczył w nim, że poprzedni odwołuje, wówczas ulegają odwołaniu tylko te postanowienia poprzedniego testamentu, których nie można pogodzić z treścią nowego testamentu.

Sporządzenie testamentu własnoręcznego bez daty może więc budzić wątpliwości co do tego, czy jest on wcześniejszy czy późniejszy niż inny, co może skutkować jego nieważnością, jeżeli nie da się jednoznacznie ustalić woli spadkobiercy wynikającej z kilku testamentów.

Testament notarialny

Testament może być sporządzony w formie aktu notarialnego. Taki testament rejestrowany jest w Notarialnym Rejestrze Testamentów. Ma to ogromne znaczenie i pozwala spadkobiercom ustalić, czy i gdzie testament notarialny został sporządzony. Osoba posiadająca akt zgonu spadkodawcy może bowiem zwrócić się do notariusza z wnioskiem o przeszukanie rejestru. Na skutek tego możliwe będzie ustalenie, czy, kiedy i w jakiej kancelarii notarialnej testament notarialny został sporządzony i spadkobierca testamentowy będzie mógł wówczas uzyskać jego wypis.

Testament ustny

W pewnych szczególnych okolicznościach spadkodawca może ustnie wyrazić swoją ostatnią wolę. Jest to dopuszczalne jedynie, jeżeli:

1. istnieje obawa rychłej śmierci spadkodawcy albo
2. wskutek szczególnych okoliczności zachowanie zwykłej formy testamentu (testament odręczny, testament notarialny, testament wojskowy) jest niemożliwe lub bardzo utrudnione.

Dla ważności tego typu testamentu wymagane jest, aby spadkodawca wyraził swoją wolę w obecności co najmniej trzech świadków. Świadkiem takim nie może być jednak ktokolwiek. 

Zawsze wyłączone jest uczestnictwo w sporządzeniu testamentu ustnego jako świadka osoby, która:

1. nie ma pełnej zdolności do czynności prawnych,
2. jest niewidoma, głucha lub niema,
3. nie umie czytać i pisać,
4. nie włada językiem, w którym ostatnią wolę wyraża spadkodawca,
5. została prawomocnie skazana za składanie fałszywych zeznań.

Udział takiej osoby w sporządzeniu testamentu, jeżeli po jej odliczeniu z grona świadków nie jest spełniony wymóg liczby świadków niezbędnych do sporządzenia testamentu ustnego, skutkuje jego nieważnością.

W przypadku konkretnego testamentu ustnego świadkiem nie może być dodatkowo:

1. osoba, dla której w testamencie została przewidziana jakakolwiek korzyść – nie musi to być więc wyłącznie spadkobierca, ale także np. zapisobierca,
2. małżonek, krewni lub powinowaci pierwszego i drugiego stopnia oraz osoby pozostające w stosunku przysposobienia z osobą wskazaną w pkt 1.

Jeżeli któraś ze wskazanych wyżej osób byłaby świadkiem sporządzenia testamentu ustnego, to testament ten jest ważny, ale nieważne jest zawarte w nim przysporzenie korzyści dla tych osób. Jednak, gdyby w okolicznościach danej sprawy to przysporzenie było tak ważne dla spadkodawcy, że bez niego nie sporządziłby testamentu danej treści, nieważny jest cały testament.

Co ważne, testament ustny powinien być stwierdzony pismem. Oznacza to, że jego treść jeden ze świadków albo osoba trzecia musi spisać w terminie roku od jego złożenia, z podaniem miejsca i daty wyrażenia ostatniej woli przez spadkodawcę oraz daty sporządzenia pisma, które podpisać muszą spadkodawca i dwaj świadkowie albo w braku podpisu spadkodawcy - wszyscy świadkowie. 

Jeżeli pismo takie nie zostanie sporządzone, testament ustny mogą w ciągu sześciu miesięcy od chwili śmierci spadkodawcy potwierdzić świadkowie przez zgodne zeznania złożone przed sądem (w wyjątkowych sytuacjach wystarczające w tym zakresie będą zeznania dwóch a nie wszystkich trzech świadków).

Należy pamiętać, że testament ustny nie jest ważny bezterminowo. Traci on moc z upływem sześciu miesięcy od ustania okoliczności, które uzasadniały niezachowanie formy testamentu zwykłego, chyba że spadkodawca zmarł przed upływem tego terminu. 

Kiedy testament jest ważny

Testament jest ważny, jeżeli:

1. został sporządzony osobiście przez jedną osobę o pełnej zdolności do czynności prawnych, 
2. jego treść zawiera rozrządzenie majątkiem na wypadek śmierci i pozwala na ustalenie kręgu spadkobierców,
3. został sporządzony z zachowaniem wszystkich wymogów formalnych niezbędnych dla danego rodzaju testamentu,
4. stanowi oświadczenie woli wolne od wad.

Kiedy testament jest nieważny

Poza kwestiami związanymi z niezachowaniem wymogów formalnych, nieważny jest testament dotknięty którąś z wad oświadczenia woli, a więc taki, który  został sporządzony:

1. w stanie wyłączającym świadome albo swobodne powzięcie decyzji i wyrażenie woli,
2. pod wpływem błędu uzasadniającego przypuszczenie, że gdyby spadkodawca nie działał pod wpływem błędu, nie sporządziłby testamentu tej treści,
3. pod wpływem groźby.

Powoływanie się na powyższe okoliczności jest jednak ograniczone w czasie - jest możliwe do trzech lat od dowiedzenia się o ich wystąpieniu, nie dłużej jednak niż dziesięć lat od śmierci spadkodawcy.

Testament czy można podważyć

Tak, testament można próbować podważać, jeżeli brak któregoś z warunków jego ważności albo gdy wystąpiła któraś z przyczyn jego nieważności. 

Należy to zrobić na odpowiednim etapie postępowania spadkowego, zasadniczo w postępowaniu o stwierdzenie nabycia spadku. Należy przy tym mieć na uwadze, że czym innym jest kwestionowanie testamentu i wskazywanie na jego nieważność, a czym innym kwestionowanie poszczególnych decyzji spadkodawcy w nim zawartych, związanych np. z wydziedziczeniem spadkobiercy ustawowego, co kwestionuje się na innym etapie postępowania. 

Podsumowanie

Po zapoznaniu się z niniejszym artykułem masz podstawowe informacje dotyczące sporządzenia testamentu oraz znasz najważniejsze kwestie decydujące o jego ważności albo wpływające na jego nieważność. Jeżeli chcesz odpowiednio uregulować kwestie dotyczące Twojego majątku na wypadek swojej śmierci, warto pomyśleć o nich wcześniej, aby mieć spokojną głowę i za wczasu zabezpieczyć osoby sobie bliskie.

radca prawny Justyna Miernik

 +48 663 911 385

 kontakt@kancelariamiernik.pl