Zachowek

Zachowek a testament

W ostatnim wpisie poruszyłam tematykę Testamentu. Jak pisałam, w przypadku sporządzenia testamentu mamy do czynienia z dziedziczeniem testamentowym. Wówczas spadek przypada osobom wskazanym przez spadkodawcę. 

Niekonieczne będą to osoby, które dziedziczyłyby na podstawie powszechnie obowiązujących przepisów. Oczywiście, spadkodawca może w testamencie powołać do spadku również osoby, które byłyby spadkobiercami ustawowymi. Jednak może zadecydować przykładowo, że:

• obok nich dziedziczą również inne osoby, które spadkobiercami ustawowymi by nie były, 
• jeden czy kilku ze spadkobierców ustawowych spadku w ogóle nie odziedziczy,
• wszyscy spadkobiercy ustawowi co prawda będą dziedziczyć, ale w innych udziałach, niż by to wynikało z przepisów.

Możliwości jest naprawdę wiele. Warto jednak pamiętać o konsekwencjach, jakie pociągać za sobą może dziedziczenie testamentowe. Ważną z nich jest możliwość żądania przez określone osoby zapłaty zachowku.

 

Zachowek co to

Zachowek to odpowiednia część wartości udziału spadkowego, której zapłaty może się domagać określony spadkobierca ustawowy, który nie został powołany do spadku w testamencie. 

Przykładowo, jeżeli jako spadkobiercy ustawowi po danej osobie dziedziczyliby jej małżonek i dwoje dzieci, ale spadkodawca sporządził testament i do spadku powołał w nim jedynie dwoje dzieci, pomijając małżonka, wówczas małżonkowi przysługuje zachowek.

W przypadku zachowku uprawniony do niego może żądać zapłaty na jego rzecz odpowiedniej kwoty, a nie uzyskania na własność rzeczy wchodzących w skład spadku.

 

Zachowek dla kogo

Jak wynika z poprzedniego akapitu, zachowek przysługuje osobie, która dziedziczyłaby jako spadkobierca ustawowy, ale nie została uwzględniona jako spadkobierca testamentowy. 

W pewnych okolicznościach uprawnionym do żądania zapłaty kwoty niezbędnej do pokrycia zachowku albo jego uzupełnienia może być również spadkobierca ustawowy przy dziedziczeniu ustawowym a nie testamentowym, ale takiej sytuacji nie analizuję w niniejszym wpisie.

 

Zachowek kto ma prawo

Nie jest jednak tak, że zapłaty zachowku może się domagać każdy ze spadkodawców ustawowych. Krąg osób, które mogą dochodzić zapłaty zachowku jest ograniczony do:

1. zstępnych spadkodawcy – dzieci, wnuków itd.,
2. małżonka spadkodawcy,
3. rodziców spadkodawcy.

Jak widać krąg osób uprawnionych do żądania zapłaty zachowku jest dość wąski. Nie uwzględnia on jako osób, którym przysługiwać może zachowek, chociażby rodzeństwa spadkodawcy, które dość często w konkretnych sprawach dziedziczyłoby na podstawie ustawy. 

 

Zachowek kto płaci

Obowiązanymi do zapłaty zachowku są:

1. spadkobiercy – w pierwszej kolejności,
2. zapisobiercy windykacyjni – tylko jeśli uprawniony do zachowku nie może otrzymać od spadkobierców należnego mu zachowku,
3. obdarowani, czyli osoby, które od spadkodawcy otrzymały darowizny – tylko jeśli uprawniony do zachowku nie może otrzymać od spadkobierców ani zapisobierców windykacyjnych należnego mu zachowku. 

Przepisy przewidują przy tym, że odpowiedzialność zapisobierców windykacyjnych i obdarowanych w zakresie zapłaty zachowku jest ograniczona. Odpowiadają oni nie za zapłatę całej wartości zachowku, ale jedynie do kwoty, w zakresie której wzbogacili się na skutek otrzymanego zapisu windykacyjnego lub darowizny.

Dodatkowo, zapisobiercy windykacyjni i obdarowani mogą uwolnić się od odpowiedzialności za zapłatę zachowku, wydając uprawnionemu do zachowku przedmioty, które otrzymali od spadkodawcy w drodze zapisu windykacyjnego lub darowizny.

 

Zachowek jak obliczyć 

Aby obliczyć wysokość przysługującego danej osobie zachowku musimy ustalić:

1. udział w spadku, jaki dziedziczyłaby ona jako spadkobierca ustawowy,
2. jaka wartość udziału z pkt 1 jest jej należna tytułem zachowku – standardowo jest to połowa wartości tego udziału, ale gdy uprawniony do zachowku jest trwale niezdolny do pracy albo małoletni, wówczas są to dwie trzecie wartości tego udziału,
3. wartość spadku,
4. wartość określonych świadczeń dokonanych przez spadkodawcę na rzecz uprawnionego do zachowku.

Jeżeli we wcześniej przywołanym przeze mnie przykładzie:

• na podstawie ustawy powinien dziedziczyć małżonek i dwoje dzieci, 
• każdemu spadkobiercy ustawowemu przysługiwałby udział w 1/3 spadku, 
• na mocy testamentu dziedziczą wyłącznie dzieci, 
• małżonek nie jest trwale niezdolny do pracy,
• wartość spadku po doliczeniu odpowiednich rozporządzeń majątkiem przez spadkodawcę za jego życia to 900 000 złotych,
• małżonek nie otrzymał od spadkodawcy świadczeń podlegających zaliczeniu na poczet zachowku,

wysokość zachowku należnego małżonkowi to: 

1/3 (udział małżonka przy dziedziczeniu ustawowym) x 1/2 (przysługująca tytułem zachowku wartość udziału) x 900 000 złotych (wartość spadku) = 150 000 złotych

Co ważne, ustalając udział spadkowy uprawnionego do zachowku w ramach kręgu spadkobierców ustawowych, którzy by z nim dziedziczyli uwzględniamy spadkobierców:

1.     niegodnych dziedziczenia,

2.    którzy spadek odrzucili.

Nie bierzemy natomiast pod uwagę spadkobierców:

1. którzy zrzekli się spadku,
2.  wydziedziczonych.

 

Zachowek co wchodzi w skład

Przy ustalaniu wartości zachowku, ustalając wartość spadku, możemy brać pod uwagę nie tylko wartość przedmiotów majątkowych, składających się na majątek spadkodawcy w chwili jego śmierci. W określonych sytuacjach musimy również uwzględnić wartość niektórych z dokonanych przez niego czynności prawnych, których przedmiotem był ten majątek.

I tak przy obliczaniu zachowku do wartości spadku może okazać się konieczne doliczenie wartości:

1. darowizn,
2. zapisów windykacyjnych,
3. funduszu założycielskiego fundacji rodzinnej, 
4. mienia w związku z rozwiązaniem fundacji rodzinnej.

 Szczegółowe zasady doliczania lub nie wartości powyższych składników do spadku regulują przepisy. 

 

Zachowek co się zalicza

Ustalając wysokość przysługującego zachowku musimy również wziąć pod uwagę, czy spadkodawca poczynił na rzecz uprawnionego do zachowku:

1. darowizny,
2. zapisy windykacyjne;

Ich wartość zaliczana jest na poczet należnego im zachowku (odejmujemy ją więc od wartości zachowku, ustalając kwotę pozostającą do zapłaty).

W przypadku dzieci spadkodawcy zaliczeniu na poczet należnego im zachowku mogą podlegać również koszty wychowania oraz wykształcenia ogólnego i zawodowego, o ile są one ponadprzeciętne.

 

Kiedy zachowek się nie należy

Zachowek nie będzie przysługiwać spadkobiercy ustawowemu niepowołanemu do spadkobrania w testamencie, jeżeli zostanie on wydziedziczony. 

Wbrew temu, co czasami potocznie się rozumie przez wydziedziczenie, nie jest nim pominięcie kogoś w testamencie czy nawet wskazanie wprost, że ta właśnie osoba ma nie dziedziczyć. 

Wydziedziczenie to właśnie poczynione w testamencie pozbawienie zstępnych, małżonka i rodziców spadkodawcy prawa do zachowku. 

Nie można jednak swobodnie wydziedziczyć wybranej osoby. Wydziedziczenie musi być uzasadnione obiektywnie negatywnie ocenianym zachowaniem uprawnionego do zachowku względem spadkodawcy, polegającym na:

1. uporczywym postępowaniu w sposób sprzeczny z zasadami współżycia społecznego wbrew woli spadkodawcy – może to przejawiać się jako np. nadużywanie alkoholu, uzależnienie od środków odurzających, powtarzające się zachowania niezgodne z prawem,
2. dopuszczeniu się względem spadkodawcy albo jednej z najbliższych mu osób umyślnego przestępstwa przeciwko życiu, zdrowiu lub wolności albo rażącej obrazy czci – może to być np. dopuszczenie się zabójstwa, spowodowanie ciężkiego uszczerbku na zdrowiu, udział w bójce lub pobiciu,
3. uporczywemu niedopełnianiu względem spadkodawcy obowiązków rodzinnych – może to mieć formę np. nieuzasadnionego częstego inicjowania kłótni ze spadkodawcą, nieutrzymywania z nim kontaktu, uchylania się od obowiązku alimentacyjnego względem spadkodawcy. 

 Co ważne, przyczyna wydziedziczenia powinna wynikać z testamentu, a na powyższe okoliczności jako je uzasadniające nie może powoływać się spadkodawca, który uprawnionemu do zachowku ich wystąpienie przebaczył.

 

Zachowek do kiedy można się ubiegać

Tak jak w przypadku wszystkich roszczeń majątkowych, możliwość dochodzenia zapłaty zachowku jest ograniczona w czasie. Momentem, do którego uprawniony do zachowku może żądać zapłaty zachowku od obowiązanego jest termin przedawnienia.

Podstawowym terminem przedawnienia roszczenia o zapłatę zachowku jest 5 lat od ogłoszenia testamentu. Co ważne, dla rozpoczęcia biegu tego terminu bierzemy pod uwagę jedynie datę ogłoszenia testamentu, a nie moment, w którym uprawniony się o tym fakcie dowiedział czy kiedy zapoznał się z treścią testamentu.

 

Zachowek jak się starać

W przypadku żądania zapłaty zachowku należy postępować tak jak w innych sprawach o zapłatę. Po ustaleniu więc wysokości należnego zachowku i osoby lub osób zobowiązanych do jego zapłaty należy więc:

1. wezwać obowiązanego do zapłaty,
2. w przypadku braku dobrowolnej zapłaty - skierować pozew o zapłatę do sądu.

 

Podsumowanie 

Po zapoznaniu się z niniejszym artykułem masz podstawowe informacje dotyczące zachowku. Wiesz kto i od kogo może żądać jego zapłaty oraz do kiedy z takim żądaniem może wystąpić. Sprawy o zapłatę zachowku bywają jednak dużo bardziej skomplikowane. Zwłaszcza, gdy z jednej strony do wartości spadku musimy doliczyć wartość darowizn czy zapisów windykacyjnych poczynionych przez spadkodawcę albo z drugiej strony – gdy na poczet należnego zachowku musimy zaliczyć przysporzenia majątkowe dokonane już na rzecz uprawnionego do zachowku.

radca prawny Justyna Miernik

 +48 663 911 385

 kontakt@kancelariamiernik.pl